Zij herdachten hun dierbaren in de Zwolse sjoel waar hun families ooit samenkwamen. Zij herdachten hen in Zwolle, de stad waar ooit een levendige Joodse gemeenschap bestond van meer dan 700 zielen. Zij herdachten hen voor de huizen van waaruit ze via Westerbork naar het Oosten werden weggevoerd.

Het werd een zeer emotionele bijeenkomst en rondgang door de stad. De KRO heeft de gebeurtenissen uitgebreid gefilmd. In de documentaire Een steen voor een leven zijn de Zwolse opnamen verweven met onthullingen in Berlijn en gesprekken met Gunter Demnig, de bedenker van de Stolpersteine. De documentaire van 26 minuten is uitgezonden op 4 november 2018 en is hier terug te zien.

Rob Schouten, betrokken buurtbewoner, bood als eerste alle aanwezigen een herinneringsbrochure aan. Voor hem is de naam Sobibor onlosmakelijk verbonden met Michel Velleman (1895-1943), de Joodse goochelaar die optrad als professor Ben Ali Libi en in Sobibor werd vermoord. Het gedicht Ben Ali Libi van Willem Wilmink werd vervolgens door Junte Uiterwijk/rapper Sticks voorgedragen. Sticks rapte zijn gedicht Stolpersteine. 

Lees hier de toespraak van Rob Schouten.
Lees hier het gedicht Stolpersteine van Junte Uiterwijk/rapper Sticks.

Ariella Vishlizki, Ilan Kidron en Oded Kidron spraken emotionele woorden van herdenking voor hun in Auschwitz en Sobibor vermoorde familieleden. Daarnaast droegen zij met kracht de hoop uit dat de gedenkstenen ook een blijvend signaal afgeven tegen uitsluiting, intolerantie en discriminatie. Ontroerend was hun dankbaarheid tegenover de aanwezige (klein)kinderen van de onderduikgevers tijdens de oorlog.  Na de toespraken zongen zij het lied Anie Maamien  om  - ondanks het zwarte verleden - hun vertrouwen in de mens en de toekomst tot uitdrukking te brengen.

Lees hier de toespraak van Ariella Vishlizki.
Lees hier de toespraak van Ilan Kidron.
Lees hier de toespraak van Oded Kidron.

Na het Kaddiesj sloten violisten Ester Potjes en Stijn van Uffelen de herdenkingsbijeenkomst muzikaal af.

In een lange rondgang door de stad zijn achtereenvolgens Stolpersteine onthuld voor de Diezerstraat 81, de Walstraat 25, de Oosterlaan 16, de Eendrachtstraat 1A, de Seringenstraat 40, de Hyacinthstraat 30 en tot slot de Van Lennepstraat 26. 

Met de gedenkstenen krijgen de slachtoffers weer een plek terug in de buurt waar ze woonden, waar de kinderen op straat speelden en de volwassenen lief en leed deelden. Tegelijkertijd brachten de Stolpersteine nabestaanden, huidige bewoners, buurtgenoten en andere betrokkenen ook samen in het heden.

Diezerstraat 81                                                      Walstraat 25

   

Diezerstraat 81
Leon Louis Pinas, Rotterdam 23-4-1889 - Auschwitz 9-11-1942
Eveline Pinas, Zwolle 22-8-1920 - Auschwitz 31-1-1943

Walstraat 25
Geertruida Anholt, Zwolle 8-11-1871 - Auschwitz 27-11-1942

Oosterlaan 16
   

Eduard Anholt, Zwolle 23-4-1902 - Sobibor 7-5-1943
Else Bella Anholt-Karpf, Fulda 28-3-1904 - Sobibor 28-5-1943
Emanuel Anholt, Rotterdam 27-10-1927 - Sobibor 28-5-1943
Josef Anholt, Rotterdam 20-1-1929 - Sobibor 28-5-1943
Hanna Anholt, Zwolle 17-9-1937 - Sobibor 28-5-1943

Eendrachtstraat 1A

Herman Krammer, Lemsterland 18-3-1887 - Sobibor 14-5-1943
Mietje Krammer-van Gelderen, Deventer 20-2-1895 - Sobibor 14-5-1943

Seringenstraat 40
     

Salomon Krammer, Coevorden 16-1-1902 - Mauthausen 29-6-1942
Engeltje Krammer-van Gelderen, Deventer 15-6-1898 - Sobibor 28-5-1943
Mietje Krammer, Amsterdam 28-1-1929 - Sobibor 28-5-1943
David Krammer, Zutphen 28-11-1931 - Sobibor 28-5-1943
Sipora Krammer, Zutphen 28-11-1931 - Sobibor 28-5-1943                     

Bij de Seringenstraat 40 zijn niet alleen Stolpersteine onthuld voor het gezin Krammer-Van Gelderen. Aan de zijgevel onthulde de 92-jarige ooggetuige Bep Maazen een plaquette met de foto die haar moeder op 8 april 1943 maakte van de kinderen uit de buurt. Zij deed dit daags voordat de laatste Joodse Zwollenaren, ook de kinderen Miep, Fietje, David en Jupie Krammer, op transport zouden worden gesteld. De foto inspireerde Alet Boukes tot het gedicht 8 april 1943.

Lees hier de toespraak van Bep Maazen.

Lees hier de toespraak van Alet Boukes.

Hyacinthstraat 30                                                                    Van Lennepstraat 26

Hyacinthstraat 30
Izak Krammer, Leeuwarden 25-5-1898 - Midden-Europa 31-3-1944
Sophie Krammer-Krammer, Leeuwarden 16-2-1902 - Sobibor 16-7-1943
Judith Krammer, Leeuwarden 14-7-1927 - Sobibor 16-7-1943
David Krammer, Leeuwarden 30-7-1931 - Sobibor 16-7-1943

Van Lennepstraat 26
Levie Anholt, Zwolle 13-6-1906 - Auschwitz 31-1-1943
Elisabeth Anholt-van Gelderen, Zwolle 5-4-1909 - Auschwitz 12-10-1942

De foto's zijn gemaakt door Wieske Veldhuis.